انواع گچبری:
گچبری شیر و شکری:
از گچبری های اصیل و قدیمی دوران اسلامی است. فرورفتگی وبرجستگی آن بسیارکم حدوداَ ۲ الی ۳ میلیمتراست. دراکثرخانه های قدیمی یزد دربالای پنج دری ها وسه دری ها نمونه های خوب آن دیده می شود. نقش های بالای پنج دری ها وسه دری ها به دودسته افقی وعمودی تقسیم می شوند که یک درمیان کنارهم قراردارند یعنی یک نقش افقی کناریک نقش عمودی قرارمی گیرد وهمین طورتکرار می شود. این نقش ها ریزو ظریف اند وانواع گوناگون دارند که چند نمونه آن به قرار زیراست :
۱– خیزو یا خیزآب:
یعنی موج آب که هم به صورت نقش شکسته اجرا می شود وهم گردان وجزو نقش های افقی است.درسرزمین های کویری چون یزد که مردم درآرزوی آب وسبزه وآبشاربودند این نقشها زیاد مرسوم بود.
۲- نیژ:خزه:عشقه: (nizh: ashagheh)
که نقش گیاهانی است که به درخت می چسبند و رونده اند مثل خزه، پیچک و …
۳- غژر یا ژغر = زغر = آبشار
۴- برساوشده:
خوشه انگوریا گندم درنقش های عمودی یا نقش هایی ازحیوانات تخیلی چون اژدها وسیمرغ ویا حیواناتی که دردسترسشان بود درترکیب با هم مثل مارولک لک، تازی وآهو…نقش این حیوانات آن قدربرساو شده که شکل واقعی خود را ازدست داده وبه صورت یله وآبستره درمی آمد. (یله اصطلاح فارسی و معادل آبستره Abstract فرنگی است.)
((برساو: استیلیزه: برساب: مثلاَ، برساو شده کوه یک مثلث است برساو شده خورشید یک گل آفتاب گردان است.)) (برساو نیز فارسی است و معادل استیلیزه فرنگی است.)
گچ بری با نقش برجسته
دراین نوع گچبری، گچ را درزمینه به صورت اندود کار می کردند بعد نقش مورد نظر را روی آن در می آوردند.برجستگی این نوع گچبری بیشتر از شیروشکری است طبیعی است که نقوش گل وبته برای گچبری برجسته و نقوش هندسی برای گچبری شیروشکری مناسب تر بوده است.
گچبری زبره (zebreh):
برجستگی این گچبری از نوع گچبری برجسته بیشتر اما از نوع برهشته کم تر است در این گچبری گوشه های نقش بدون مالش وپرداخت کردن کار می شده وگوشه ها تیز بوده اند.لذا گوشه ها، نقش بریدگی وتیزی پیدا می کرد. این گچبری ریزه کاریهای زیادی ندارد وبیشتر در کتیبه های بناهای مذهبی ایران دیده می شود.
گچ بری برهشته (هشته = بیرون آمده):
برجستگی این نوع گچبری نسبت به زمینه زیاد است به طوری که قسمت های گچبری شده برآمده وبیرون زده است. اگر چه سابقه تاریخی گچبری برهشته به پیش از اسلام می رسد، مثلا ُکاخ نیشابور در دوره ساسانی اما نمونه های آن را می توان در دوره رازی و آذری دید، مثل بنای دوازده امام یزد مربوط به قرون چهارم و پنجم هجری یا محراب های قرن هشتم مثل محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان و محراب مسجد گلپایگان ، که گچ بری های بسیار نفیسی دارند.
گچ بری لکه یا کلوخی:
این نوع گچ بری در قرن سیزدهم هجری به دلیل نفوذ هنر مغرب زمین به ایران معمول شد که به نحو زننده ای برجستگی آن زیاد بود و به نام گچبری کلوخی مشهور شد.در کاخ های دوره ناصری گچبری ها بیشتر کلوخی بودند نمونه های آن در کاخ بادگیر تهران (بالای ازاره های ایوان رو به جنوب) و همینطور در کاخ الماس دیده می شود که حتی طرحهای آن نیز ایرانی نیست.
گچ بری پته:
سابقه گچبری پته به قرن هشتم هجری می رسد. در این نوع گچبری کرباس را آهار می زدند به طوری که مثل مقوا می شد بعد روی آن گچ می کشیدند و روی آن،گچ بری مورد نظر را انجام می دادند. پس از آن کرباس گچبری شده را به صورت آمود روی دیوار می چسباندند.برای چسباندن کرباس روی دیوار علاوه بر چسب از میخ استفاده می کردند. البته سر میخ ها را به شکل های گوناگون مخروطی و… در می آوردند که خود جزء تزیین می شد.نمونه خوب گچبری پته را در زیر گنبد سلطانیه(قسمت های گلابی شکل)می توان دید.
به طور کلی گچ بری ها یا به صورت قالبی یا در جا کار می شدند؛که گچ بری پته از نوع قالبی است؛از این نظر که جداگانه ساخته و نصب می شده است.
گچ بری مشبک (توری):
گاهی پنجره ها یا روزن ها را نیز با گچبری درست می کردند، مثلاُ در مسجد شاه ولی تفت، قطعات گچ مثل تور به هم بافته شده که به باریکی یک سنجاق هستند ونمونه ای از شاهکارهایی هنر گچبری محسوب می شوند. شیوه کا ر این گچبری بدین صورت بوده است که گچبر ابتدا لایه ای از گچ را با فاصله حدود ۱۵الی ۲۵ سانتیمتراز زمینه اصلی بوجود می آورد؛و بعد از این که گچ خود را گرفت به طرح اندازی نقش مورد نظر پرداخته ودرمرحله آخر زمینه طرح را خالی می کرد تا طرح مورد نظر را به صورت مشبک بوجود آورد.
گچ بری معرق (تراش):
روش گچبری معرق همانند کاشی معرق است.ابتدا ملات گچ رنگی را که از قبل آماده شده روی سطح صافی می ریختند و پیش از آنکه گچ خود را بگیرد آنرا به شکل دلخواه می بریدند سپس قطعات بریده شده از گچ را با رنگ های مختلف و نقوش مورد نظر در کنار هم می چیدند و پشت آن ملات گچ می ریختند تا تمام زمینه کار یکپارچه شود و در نهایت قطعه بدست آمده را بوسیله دوغ آب گچ در محل کار می چسبانند.نمونه این کار در مشهد اردهال کاشان و محراب مسجد میدان ساوه یافت میشود.پیاده کردن نقش،یا نقش اندازی و گرته زنی به این صورت بوده که ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم کرده و طرح را سوزن سوزن می کردند؛سپس گرد ذغال را داخل کیسه ای پارچه ای ریخته و روی سوراخ ها به کیسه ضربه می زدند تا گرد از سوراخ ها به سطح زیرکاغذ نفوذ کرده و نقش را پیاده کند.
گچ بری لایه ای
نوع دیگر از گچبری تراش است وبیشتر برای گچبری رنگی که بخواهند به چند رنگ مختلف در آید کار می شود، روش کار بدین صورت است که لایه گچ کشته را در محلی که قبلاً با گچ زنده زیر سازی و صاف شده است، می کشند و لایه های بعد را نیز به همین ترتیب کار می کنند، هر لایه رنگ خاصی دارد و بعد با کاردک و ابزار گچبری شروع به در آوردن طرح ها با رنگ های مختلف می کنند،ضخامت هر لایه نباید بیشتر از ۱ تا ۲ میلیمتر باشد زیرا باعث ترک خوردن لایه گچ می شود.
گچبری توپر و تو خالی
این اصطلاح برای تکنیکی به کار برده شده که از نظر عمل و تاثیر با گچبری برجسته کاملاً فرق دارد،در این تکنیک طرح تزئینی در سطح صاف به عمق کمتر از ۲ سانتی متر کنده می شود تا در عقب، سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد و خطوط اصلی طرح یا مستقیم و یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده و بریده می شود.
گچبری کشته بری
در ابتدا گچ زبره نیم کش بر روی محلی که بخواهند کشته بری انجام دهند کشیده شده و بعد روی آنرا گچ نرمه می کشند و پس از آنکه این گچ خود را گرفت یک لایه دیگر گچ نرم به قطر ۱تا ۲ میلیمتر میکشند و پس از گرفتن این گچ که آب آن زیادتر و نرمتر از لایه زیرین بود طرح را روی آن پیاده می کردند و با استفاده از دَم بُر اطراف طرح را خط می انداختند تا به زمینه سفت زیرین برسند. پس از آن بوسیله بومخار قسمت های اضافی را از زمینه جدا می کردند تا طرح کشته بری بدست آید. این شیوه بیشتر در دوره صفوی رایج بود.
منبع: civiltech.ir
